Terug na Mei 2024  - Nuusbrief Indeks

Wat is die ideale koalisie na 29 Mei 2024?

Deur Jan Bosman

Hoofsekretaris van die Afrikanerbond

Met minder as ʼn maand oor voor die algemene verkiesing wat op 29 Mei 2024 gaan plaasvind is daar wisselende menings oor die uitkoms.

Die Social Research Foundation se laaste peiling in April 2024 voor die skrywe van die artikel het partysteun soos volg bepaal. 

  Party                                         65% Kiesersopkoms                                         60% Kiesersopkoms   

ANC                                                  37%                                                                           38%   

Demokratiese Alliansie           25%                                                                           25%   

MK Party                                        13%                                                                           14%   

EFF                                                   11%                                                                           11% 

IVP                                                      5%                                                                            5%   

VF+                                                     2%                                                                            2%   

ACDP                                                 2%                                                                            2%   

Action SA                                         2%                                                                            2%   

Ander                                                3%                                                                            1%    

Die ander gesaghebbende marknavorser, Ipsos, het in Februarie 2024 ʼn peiling gedoen maar was MK nie deel van die opname nie. Ipsos se laaste peiling in April 2024, voor die skrywe van die artikel, het partysteun soos volg bepaal. 

 Party                                          6 Februarie 2024                                                 27 April 2024    

ANC                                                40,5%                                                                          40,2%    

Demokratiese Alliansie          20,5%                                                                          21,9%    

MK Party                                          -                                                                                    8,4%   

EFF                                                  19,6%                                                                         11,5%    

IVP                                                     4,9%                                                                            4,4%   

VF+                                                    2,1%                                                                            1,8%    

Action SA                                        4,3%                                                                            3,4%    

Ander                                                8,1%                                                                           8,4%    

Uit die peilings blyk dit dat die ANC se steun ʼn maand voor die verkiesing rondom 40% of minder gestaan het. Sommige analiste is van mening dat die ANC se mobilisering van kiesers, veral in die landelike gebiede op stemdag, wel in die ANC se guns kan tel.

Op die stadium moet daar egter na die aard van en moontlikhede rondom koalisies gekyk word.

• In die een opsie word ʼn koalisie gevorm tussen die ANC, en die  EFF en MK wat saam meer as 61% steun kry. Analiste noem dit die oordeeldag koalisie. 
• In die ANC / DA opsie van ʼn koalisie is daar gesamentlik sowat 63% steun. Dit word egter die dood in die pot vir die DA koalisie genoem. 
• In die Regering van Nasionale Eenheid opsie kan die ANC saam met die Veelpartyhandves  groepering sowat 73% steun kry. 
• ʼn Volgende opsie is nie 'n koalisie of 'n alliansie nie. Dit is wat dr Frans Cronje as onwaarskynlik voorhou, maar is 'n vertroue-en-ondersteuningsooreenkoms. In hierdie geval stem ’n opposisieparty/e met die ANC ooreen om alle stemme van wantroue in die president teë te staan.
• In die ideale koalisie is dit een wat gevorm word uit die Veelpartyhandves. Suid-Afrika smag nou na leierskap en staatsmanskap sowel as 'n nuwe gemeenskaplike patriotisme.  Dit wat die leiers en partye begin het in die Veelpartyhandves moet altyd die stewe wees. Om in landsbelang op te tree en nie in partybelang nie. Dit moet egter geldig wees voor en na die verkiesing. Dit alleen kan in ʼn nuwe waardestelsel en ʼn nuwe patriotisme gevind word. Die Veelpartyhandves vir Suid-Afrika het dit reeds begin verwoord in sy visie – “‘ 'n Nuwe regering wat 'n regverdige, inklusiewe en vooruitstrewende Suid-Afrika sal baseer op geleenthede, vryheid en veiligheid vir al sy burgers.” 

ʼn ANC / EFF en MK Koalisie

Allerweë word aanvaar dat die een opsie van Koalisie na 29 Mei 2024 gevorm kan word tussen die Radikale Ekonomiese Transformasie groepering, Charteriste en Swartbewussynsgroeperinge. Dit is die ANC, die EFF en MK en ander klein groeperinge wat saam meer as 61% steun kan kry. Analiste verwys hierna as die oordeelsdag koalisie. Die analis dr Frans Cronje, wat betrokke is by die Social Research Foundation  en ander kommentators is van mening dat die verdeeldheid te groot is tussen die leiers en daar gevolglik ʼn relatief klein kans is vir so ʼn koalisie. So ʼn koalisie sal egter enorme ekonomiese implikasies vir die land hê in die volgende vyf jaar. Dit sal beide die ANC en die EFF se politieke oorlewing na 2029 in gedrang bring. Volgens dr Cronje sal dit die ANC verskraal na ʼn landelike of streeksparty.

ʼn ANC en DA Koalisie – Die dood in die pot

Dit sal vir die DA rampspoedig wees om alleen in so ʼn koalisie in te gaan. Alhoewel sommige verwys na die ou Regering van Nasionale Eenheid en die verband met die Nasionale Party is dit nie heeltemal geldig nie. Hulle was lede van die RNE bloot as deel van die versoeningsprojek. Die Nasionale Party (NP) het in Mei 1996 ontrek aan die RNE. In ʼn latere samewerkingsooreenkoms in Desember 2001 tussen die NP en die ANC het dit die dood in die pot en onwaardige einde vir die NP beteken. Vir die ou Nasionale Party was die roete een van absolute en volkome selfvernietiging. Die ANC het die NP nie nodig gehad nie en het die NP op die ou einde in Augustus 2005 in die ANC ingegaan met geen behoud van eie karakter of nis nie. Die dood in die pot vir die NP was die ooreenkoms met ʼn ANC (wat nie die NP nodig gehad het nie en dit opportunisties gedoen het) tot voordeel van enkelinge van die NP en nie in belang van die party of die land nie

Oor ʼn koalisie slegs tussen die ANC en die DA waak dr Cronje soos volg daarteen. 'Gevaarlik'

'Dit is gevaarlik vir die opposisie as hulle nie gepas daarop reageer nie. Die risiko vir die opposisie is dat die ANC nie ferm na hervorming beweeg nie, maar die opposisie besoedel, wat vyf jaar van voortdurende regeringsmislukkings kan wees.”

ʼn Regering van Nasionale Eenheid

Dr Frans Cronje het in ʼn onderhoud met Citiwire op 10 April 2024 die mening gehuldig dat Suid-Afrika na die nasionale verkiesing van 2024 onvermydelik met 'n sentristiese, gematigde, pragmatiese koalisie kan eindig wat met fiskale omsigtigheid voortgaan. Hy het in die onderhoud gesê: “'Dit is 'n sterk voordeel vir die land, gegewe die alternatiewe. As die ANC op 40% is, dink ek wat hulle waarskynlik sal doen, is ’n oproep vir ’n regering van nasionale eenheid,” het hy gesê.

Die gedagte van ʼn 'n “sentristiese, gematigde, pragmatiese koalisie” as die ideaal sou as vertrekpunt slegs vanuit die Veelpartyhandves se geledere kom maar die huidige peilings gee nie aan die Veelpartyhandves ʼn voldoende meerderheid nie. Dit sou noodwendig dan impliseer dat die Veelpartyhandves en die ANC saam so ʼn Regering van Nasionale eenheid kon vorm.

Indien daar na 29 Mei 2024 die moontlikheid bestaan van ʼn Regering van Nasionale Eenheid tussen ʼn veel kleiner ANC en lede van die Veelpartyhandves (Insluitend die DA, VF+, IVP, en ActionSA) kan dit met baie besliste voorwaardes moontlik wel ʼn koalisie vorm. Van die voorwaardes sou kon insluit

• Eiendomreg en privaatbesit
• Kultuur en taalbeskerming
• Sigbare misdaad en korrupsie optredes
• Sterk provinsiale en plaaslike regering ooreenkomste
• Staatsondersteunde entiteite se privatisering

i)    Die 1994 Regering van Nasionale Eenheid

 Suid-Afrika het in die oorgang na ʼn nuwe demokrasie ʼn Regering van Nasionale Eenheid gehad en is lede van die ANC, die NP en die IVP in die regering opgeneem.

ʼn Regering van Nasionale Eenheid het verskillende doelwitte en dit behels samewerking op ʼn mindere of meerdere mate van een of ander aard op uitvoerende vlak:

• mindere samewerking op wetgewende vlak,
• samewerking rondom nasionale krisisse, byvoorbeeld krag-en waterkrisisse
• effektiewe regering ten einde dienslewering moontlik te maak,
• misdaad en korrupsie aan te spreek,
• ʼn gesamentlike ekonomiese benadering om werk te skep.

Waarom het die Regering van Nasionale eenheid 1994-1996 nie gewerk nie? Volgens rolspelers van daardie tyd kan ons vandag leer uit die duur lesse van daardie tyd. Die NP het vir ʼn verskeidenheid van redes uit die Regering van Nasionale Eenheid onttrek:

• Die ANC wou in onderhandelinge vir die finale 1996 grondwet nie ʼn variasie van die konsep van Regering van Nasionale eenheid oorweeg nie.
• Die persoonlike statuur en gevestigde leierskap van leiers in die RNE was te groot. De Klerk en Mandela was Nobelpryswenners en Buthelezi het sy eie ondersteuning gehad.
• Die leiers van 1990 was op ʼn afstand betrokke by onderhandelinge. Hulle was nie eerstehands betrokke nie.
• Mandela en De Klerk se verwagtinge van mekaar was onversoenbaar. De Klerk was in ʼn ondergeskikte rol en was nie altyd hiervoor te vinde nie.
• De Klerk was as NP leier ook die amptelike opposisie. Die amper teenstrydige rolle kon nie versoen word nie en het gelei tot irritasies met individue. De Klerk was lid van die kabinet, maar daar is terselfdertyd verwag dat hy die konsensussoekende rol ook buite die kabinet moes speel. Dit kon hy nie as opposisieleier doen nie. Daar was gewerk op konsensus in die Kabinet maar buite die kabinet was daar konflik as daar enige kritiek was. 
• Die Regering van Nasionale Eenheid se portefeuljeverdeling was nie gebalanseerd nie. Die NP het grootliks ‘minderwaardige’ portefeuljes ontvang en moes ten minste ook ʼn adjunk in die sekuriteitsportefeulje kry.
• In die parlement het die ANC die voorsitterskap van al die portefeulje komitees gekry. Dit was moontlik ‘n fout want die wetgewende gesag is gevolglik uitgesluit van die konsensus benadering wat die RNE vereis het. 

Uit bogenoemde kan lesse geleer word. Vandag se lede van die Parlement is in 2024 moontlik beter geposisioneer en toegerus met meer vaardighede en ervaring om in die opponerende situasies te kan funksioneer. Vandag is die verwagtinge ook by kiesers dat partye moet saamwerk. Dit is baie anders as verwagtinge in 1994. 

ii)   Die positiewe elemente verbonde aan ʼn Regering van Nasionale Eenheid? 

• Die teenwoordigheid van minderheidspartye het ʼn heilsame en versoberende uitwerking op besluite. Dit is nie net die ANC se besluite en benadering wat oorweeg word nie. 
• Minderheidspartye veg bo hulle gewigsgrens en verkry ʼn groot persentasie sukses, meer as hulle verteenwoordiging. 
• ʼn Regering van Nasionale Eenheid het dikwels meer te make met die simboliese en versoenende waarde van een land een nasie.

iii) Hoe moet so ʼn Regering van Nasionale Eenheid vandag verpak word? (Praktiese voorstelle uit die 1994-1996 ervaring)

• In die uitvoerende gesag behoort daar proporsionele deelname te wees met ʼn behoorlike verdeling van portefeuljes.
• Die President word aangewys uit die grootste party en die adjunk of adjunkte uit die tweede en derde grootste party. 
• Daar behoort ook die grootste mate van samewerking in die wetgewende gesag (Parlement) plaas te vind. Soos byvoorbeeld die nasionale begroting. Die Partye wat deelneem moet vooraf ooreenkom oor die ondersteuning van die begroting. 
• Wat die wetgewende en oorsig funksie aanbetref is daar geen formele samewerking nie en elke party het die reg om sy eie beleid te formuleer en te bevorder.
• Samewerking is ʼn gee en neem proses. Voorsitterskappe van Parlementêre portefeuljekomitees moet ook proporsioneel verdeel word. Wat oorsig in die parlement aanbetref verskyn ministers voor partye wat uit die opposisie gelei word. Dit impliseer oorsig.
• Die samewerkingsrol moet deurvloei ook na die samestelling van belangrike rade (bv SABC) en die aanstelling van senior amptenare soos Direkteurs-Generaal.

Wat kan positief wees van ʼn hedendaagse Regering van Nasionale Eenheid?

• Dit kan die inploffing van die ANC versnel.
• In ʼn behoorlike oorsig in ʼn post-2024 politieke omgewing kan dit lei tot ʼn sterker en meer betekenisvolle parlement. Ministers word nie meer deur hulle eie party beskerm nie.
• Dit kan lei tot nuwe alliansies en sterker samewerking op pad na 2029. 
• Dit kan lei tot ʼn afname in korrupsie en beter dienslewering.
• Dit kan ook lei tot ʼn afname in vakbonde se mag en invloed. Vakbonde lê die regering tans lam en is deel van die regerende party se kongresse en verkiesing van leierskap. Dit is dus instrumenteel deel van die probleem.

Kan ʼn koalisie met die ANC enigsins positief wees?

Al bogenoemde is die goed bedoelde uitkomste van ʼn Regering van Nasionale Eenheid – Dit sou geldig wees in ʼn ideale wêreld! Die belangrikste faktor wat nie buite rekening gelaat kan word nie is dat die ANC van 2024 eenvoudig te leierloos, korrup, onbevoeg en van binne verrot is deur faksiegevegte. Die ANC het lankal hul plek op die morele hoëgrond verloor. Samewerking binne ʼn RNE kan die onbedoelde uitkoms hê dat die Veelpartyhandves saamgesleur word in die pad van vernietiging van die ANC.

Iemand het eenkeer gesê dit maak nie saak hoe dik ʼn pannekoek is nie, dit het altyd twee kante. Aan die een kant die ideaal van ʼn 'n “sentristiese, gematigde, pragmatiese koalisie” tussen die ANC en die Veelpartyhandves – en aan die ander kant die diep moeras van selfvernietiging van die ANC. Beide kante verg egter sterk leierskap om die uitkoms te bestuur.  Dit is ‘n geval van tussen die duiwel en die diep blou see. 

Lees in die konteks gerus weer prof André Duvenhage se besprekingsdokument - Die aanloop (en waarskynlike afloop) van die 2024 Nasionale en Provinsiale verkiesing. - https://www.afrikanerbond.co.za/verkiesing-2024-a-duvenhage-ab-besprekingsdokument Wat duidelik is is dat dinge waarskynlik nie dieselfde gaan wees na 29 Mei 2024 nie. Prof Duvenhage skryf dan: “Om saam te vat, Suid-Afrika staan voor sy grootste veranderinge sedert 1994, met groot onsekerhede op die pad vorentoe. Die status quo is nie volhoubaar nie en die vraag is nie of daar verandering gaan wees nie, maar eerder watter vorm dit gaan aanneem; watter tydsraamwerk ter sprake is, en veral wat die regerende elite se reaksie op ʼn potensieel verswakkende situasie gaan wees. Dit maak die 2024-verkiesing die belangrikste verkiesing sedert die totstandkoming van ʼn nuwe grondwetlike bedeling, met groot risiko’s vir veral die regerende ANC en wat polities gesproke daaruit kan voortspruit.”

Dit bly inderdaad interessante en uitdagende tye in die aanloop tot die verkiesing. Die enigste boodskap nou is om te gaan stem op Woensdag 29 Mei 2024.   

Terug na Mei 2024  - Nuusbrief Indeks